Niektóre poranki mogą sprawiać wrażenie, jakbyśmy budzili się z alternatywnej rzeczywistości. Otwieramy oczy, ale wspomnienia ze snu nadal są wyraźne, z pełnym zestawem postaci i fabuły. Innym razem przebudzenie przypomina wyłanianie się z pustki, bez żadnych zapamiętanych szczegółów.
Nawet jeśli rzadko pamiętasz sny, najprawdopodobniej nadal je masz. Badania wskazują, że prawie każdy regularnie śni – nawet ci, którzy twierdzą, że nigdy tego nie doświadczają. „Jeśli takich ludzi obudzimy podczas aktywnej fazy snu i zapytamy, o czym myśleli, zazwyczaj coś sobie przypominają” – mówi Erin Wamsley, profesor psychologii i neuronauki na Uniwersytecie Furman, zajmująca się badaniem snu i marzeń sennych. W warunkach laboratoryjnych większość ludzi jest w stanie przypomnieć sobie przynajmniej jeden sen w ciągu nocy. Wyjątek stanowią osoby, które utraciły zdolność do śnienia z powodu uszkodzenia mózgu lub choroby, co często wiąże się z innymi poważnymi skutkami.
Śnienie to stały element naszego życia, natomiast pamięć o snach jest zmienna. Nie ma jednej odpowiedzi na pytanie, dlaczego sny bywają trudne do zapamiętania, ale nauka może dostarczyć pewnych wskazówek.
Przede wszystkim, pamięć o snach jest krótkotrwała. Badania nad snem pokazują, że rzadko zapamiętujemy sny, jeśli nie przebudzimy się w ich trakcie lub zaraz po nich. Wamsley wyjaśnia, że kluczowe jest świadome zwrócenie uwagi na sen tuż po przebudzeniu – w przeciwnym razie szybko zanika. Może to wynikać z różnic w aktywności neuroprzekaźników podczas snu. Przebudzenia w nocy mogą sprzyjać lepszemu zapamiętywaniu snów, ale ich nadmiar prowadzi do gorszej jakości snu. „Kilka przebudzeń jest normalne i zdrowe, ale jeśli jest ich zbyt dużo, może to być oznaka zaburzeń snu” – mówi Wamsley.
Sam fakt przebudzenia jest istotny dla pamięci snów, ale znaczenie ma także moment i sposób, w jaki się budzimy. Fazy snu, czas przebudzenia i metoda wybudzania odgrywają rolę w tym procesie.
Sen dzieli się na cztery fazy: fazę snu REM (szybkich ruchów gałek ocznych) oraz trzy fazy snu NREM (bez szybkich ruchów gałek ocznych), które cyklicznie się powtarzają. Pierwsza faza NREM to najlżejszy etap snu, trwający zaledwie kilka minut. W drugiej fazie fale mózgowe zwalniają, a aktywność elektryczna pojawia się w krótkich impulsach. Ta faza zajmuje niemal połowę czasu snu dorosłego człowieka i może prowadzić zarówno do fazy 3 NREM, czyli głębokiego snu, jak i do fazy REM. Faza 3 NREM występuje głównie na początku nocy, jest kluczowa dla regeneracji organizmu i stanowi około 25% całkowitego czasu snu. Natomiast w fazie REM aktywność mózgowa przypomina stan czuwania, oczy poruszają się szybko pod powiekami, a cała faza zajmuje około jednej czwartej nocy.
Najbardziej barwne i rozbudowane sny pojawiają się najczęściej w fazie REM. Wamsley podkreśla jednak, że śnienie może występować we wszystkich fazach snu, choć największe szanse na zapamiętanie snów występują po przebudzeniu się w fazie REM. „Prawdopodobieństwo zapamiętania snu wynosi około 80% po przebudzeniu się w fazie REM i około 50% po przebudzeniu się w innych fazach” – mówi badaczka.
Czas przebudzenia również ma znaczenie. Im bliżej poranka, tym aktywność mózgu wzrasta, a sen staje się lżejszy. Dlatego poranne sny mogą być bardziej żywe i zapadać w pamięć. „Nasz wewnętrzny zegar biologiczny przygotowuje nas do wybudzenia, co sprzyja zapamiętywaniu snów” – wyjaśnia Wamsley.
Jednak częste korzystanie z budzika może utrudniać zapamiętywanie snów. Jing Zhang, badaczka neuronauki poznawczej w Massachusetts General Hospital i Harvard Medical School, tłumaczy, że alarmy mogą wybudzać nas z głębokiego snu, kiedy przypomnienie sobie snu jest trudniejsze. Dodatkowo, nagłe przebudzenie powoduje wzrost poziomu kortyzolu, co odwraca uwagę od snów i natychmiast kieruje ją na obowiązki dnia codziennego.
Aby lepiej pamiętać swoje sny, warto unikać budzika i pozwolić sobie na naturalne przebudzenie. Pomocne może być także ćwiczenie przypominania sobie snów tuż po przebudzeniu. „Podobnie jak w przypadku każdej innej umiejętności pamięciowej, praktyka przynosi efekty” – mówi Zhang.
Istnieją również inne czynniki wpływające na pamięć snów, które trudniej kontrolować. Treść i intensywność snów odgrywają dużą rolę – emocjonalne sny są lepiej zapamiętywane, podobnie jak silne emocje w rzeczywistości. Ponadto, osoby o wysokim poziomie otwartości na nowe doświadczenia (według testu osobowości Wielkiej Piątki) częściej pamiętają sny. Struktura i funkcjonowanie mózgu również mogą predysponować niektóre osoby do lepszego zapamiętywania snów.
Badania pokazują, że sny i pamięć są ze sobą powiązane. Zhang i Wamsley odkryły, że zapamiętywanie snów może wpływać na pamięć i emocje w ciągu dnia. Badania wykazały, że po przespanej nocy osoby lepiej zapamiętywały negatywne obrazy, jeśli przypomniały sobie sen. Ponadto, sny mogą pomagać w przetwarzaniu emocji – pozytywne sny często przekładają się na lepszy nastrój następnego dnia.
Zhang sugeruje, że śnienie może pełnić rolę w konsolidacji i priorytetyzacji wspomnień. „Świadomość swoich snów może być pomocna dla autorefleksji. Nie chodzi o nadinterpretację ich znaczenia, ale o dostrzeżenie, że mózg wykonuje ważną pracę emocjonalną i poznawczą” – mówi.
Nie oznacza to jednak, że sny mają ukryte znaczenie zgodne z teoriami Freuda. „Nie ma dowodów na to, że sny zawierają sekretny kod, który może zinterpretować jedynie specjalista” – podkreśla Wamsley. „Najlepszą osobą do interpretacji snu jest ten, kto go miał – nie istnieje żaden ukryty podręcznik snów.”
